Jak zmienia się klimat? Ekstremalne zjawiska pogodowe w mieście

Sprawiają one, że pogoda staje coraz bardzie nieprzewidywalna. Ekstremalne stany pogody mogą doprowadzić do klęsk żywiołowych, a ich skutki są szczególnie dotkliwe dla mieszkańców miast. Największym zagrożeniem dla dużych populacji ludzi zamieszkujących tereny zurbanizowane są fale upałów i fale zimna, silny wiatr, długotrwałe okresy bezopadowe, a także nawalne deszcze i burze, a w konsekwencji wzrost poziomu wód, prowadzący do powodzi opadowych, rzecznych lub od strony morza.

Fale upałów – występują gdy w ciągu co najmniej 3 dni maksymalna temperatura powietrza wynosi powyżej 30°C. Fale upałów są niebezpieczne dla zdrowia ludzi. Naukowcy szacują, że w związku z falami upałów w okresie wiosenno-letnim śmiertelność z powodu chorób układu sercowo-naczyniowego może wzrosnąć o 20%.

Fale zimna – występują, kiedy przez co najmniej 3 dni temperatura powietrza utrzymuje się poniżej
-20°C. W tych warunkach zagrożone są przede wszystkim osoby bezdomne. Ekstremalnie niskie temperatury są także jedną z najczęstszych przyczyn awarii transportu miejskiego.

Silny wiatr – zrywa dachy, niszczy drzewa, doprowadza do kosztownych strat, zagraża także życiu – bezpośrednio (np. poprzez ryzyko wypadku) i pośrednio (np. osobom korzystającym w domu ze specjalistycznej aparatury medycznej, która musi być zasilana energią elektryczną).

Długotrwałe okresy bez opadów – trwające minimum 3 tygodnie okresy bez opadów mogą prowadzić do suszy, które z kolei skutkują zagrożeniem pożarowym – latem 2016 roku w Polsce odnotowano 54 961 pożarów.

Nawalne deszcze i burze – ponieważ zmienia się charakter opadów w ciepłej porze roku, coraz częściej są one bardziej gwałtowne, krótkotrwałe i niszczycielskie. W miastach ich konsekwencją są gwałtowne powodzie miejskie. Statystyki pokazują, że w Polsce w ostatnich latach nie tylko wzrasta liczba dni deszczowych, ale także nasila się intensywność opadu.

Wzrost poziomu morza – już od kilku lat eksperci obserwują stopniowy wzrost poziomu Bałtyku. Szacuje się, że w latach 2011-2030 poziom Bałtyku podniesie się o około 5 cm w stosunku do lat 1971-1990. Stanowi to zagrożenie dla bezpieczeństwa mieszkańców nadmorskich miast, które coraz częściej będą podtapiane podczas sztormów.

Powódź od strony rzek lub morza – w Polsce 300 tys. osób mieszka na obszarze bezpośredniego ryzyka związanego z powodziami, a wraz z prognozowanym podnoszeniem się poziomu morza liczba zagrożonych osób będzie się zwiększać.

O tym, jak wiele szkód może wyrządzić powódź dobrze wiedzą mieszkańcy, którzy doświadczyli skutków „powodzi tysiąclecia”, która nawiedziła w lipcu 1997 roku południową i zachodnią Polskę. W wyniku powodzi zginęło 55 osób, dach nad głową straciło 7 tys. ludzi, a straty materialne oszacowano na około 12 mld złotych. Straty z tytułu zniszczenia majątku poniosło 9 tys. firm. Woda zniszczyła lub uszkodziła 680 tys. mieszkań, 4 tys. mostów, 14,2 tys. km dróg, 613 km wałów przeciwpowodziowych i 500 tys. ha upraw.

Dlaczego miasta są szczególnie narażone na zmiany klimatu i ekstremalne zjawiska pogodowe?

Wysoka wrażliwość na zmiany klimatu miast i obszarów zurbanizowanych wynika przede wszystkim ze specyficznych cech struktury funkcjonalno-przestrzennej tych obszarów, czyli wysokiej koncentracji zabudowy oraz licznej populacji. Cechy te sprawiają, że zjawiska klimatyczne, szczególnie te ekstremalne, stanowią poważne zagrożenie zarówno dla mieszkańców miast, jak i dla tkanki miejskiej – zabudowy, infrastruktury technicznej oraz obszarów przyrodniczych.

Sektory i obszary, które są szczególnie wrażliwe na zmiany klimatu to energetyka, transport, gospodarka wodna, gospodarka przestrzenna oraz zdrowie publiczne.

Ekstremalne zjawiska pogodowe mogą sparaliżować dostawy prądu do domów i przedsiębiorstw, powodując nawet kilkudniowe przerwy w dostawie energii. Aż 70% rocznego zużycia wody w Polsce przeznaczane jest na chłodzenie elektrowni, w związku z czym deszcze ulewne i nawalne lub wprost przeciwnie – susze, mogą zagrażać płynności dostaw prądu. O jakiej skali mowa? W sierpniu 2016 roku, na skutek przechodzącego nad Polską frontu burzowego, w ciągu jednego dnia około 172 tys. osób zostało pozbawionych prądu. To niemal tyle, ile mieszkańców Bielska-Białej, Torunia czy Olsztyna.

Kolejnym obszarem bardzo zależnym od elementów klimatu jest komunikacja miejska i infrastruktura drogowa, z której codziennie korzystamy. Zjawiska pogodowe mogą spowodować paraliż transportu całego miasta, m.in. przewracając drzewa, które tarasują drogi, niszcząc przystanki, prowadząc do oblodzenia torów tramwajowych czy też trwale uszkadzając infrastrukturę drogową. Ponadto ekstremalnie wysokie i niskie temperatury negatywnie wpływają na funkcjonowanie wielu urządzeń, w tym np. silników samochodowych, a także klimatyzacji w transporcie publicznym, co znacznie wpływa na komfort korzystania z tych środków komunikacji.

Tereny zabudowy mieszkaniowej o wysokiej intensywności, stanowiące podstawowy wyróżnik przestrzeni miejskiej i dominujący, najważniejszy fragment struktury funkcjonalno-przestrzennej miasta, są szczególne narażone na ekstremalne zjawiska pogodowe. Na zabudowę o wysokiej intensywności składa się zwarta zabudowa śródmiejska (często o charakterze historycznym) oraz zabudowa blokowa osiedli mieszkaniowych.

Wysoki wskaźnik intensywności zabudowy, któremu często towarzyszy niewielki procent powierzchni przeznaczonej na zieleń miejską, zwiększa wrażliwość tych terenów na nagłe powodzie miejskie, powodujące podtopienia i zalania. Drugim czynnikiem podnoszącym wrażliwość terenów o intensywnej zabudowie jest struktura materiałowa – podatna na ekstrema temperaturowe i przyczyniająca się do powstawania miejskiej wyspy ciepła.

Zmiany klimatu narzucają konieczność dostosowania działań w sektorze gospodarki przestrzennej. Niezwykle ważne jest, aby uwzględniały one aspekty klimatyczne, a nowo powstające dokumenty np. miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, były spójne z miejskimi planami adaptacji do zmian klimatu. W obszarze gospodarki przestrzennej miasta istotna będzie koordynacja procedur i dokumentów planistycznych, z uwzględnieniem potrzeb adaptacji do zmian klimatu. Pozwoli to na wzmocnienie odporności miasta na zjawiska klimatyczne oraz umożliwi rozwiązywanie problemów związanych ze specyficznymi zagrożeniami, takimi jak miejska wyspa ciepła czy powodzie miejskie. Właściwe kształtowanie zabudowy, infrastruktury technicznej oraz zwiększony udział zieleni w mieście przyczynią się do ograniczenia negatywnych skutków tych zjawisk.

Poza gospodarką przestrzenną, wrażliwym klimatycznie obszarem jest także gospodarka wodna w miastach. Ulewne deszcze lub intensywne topnienia śniegu i lodu skutkują nie tylko powodziami na terenach położonych w dolinach rzek, ale też podtopieniami powstałymi na skutek niskiej przepustowości kanalizacji i uszczelnienia podłoża. Zmiany klimatu mogą zwiększyć ryzyko deficytów wody i pogorszyć bezpieczeństwo wodne, co niewątpliwie będzie miało wpływ na zaopatrzenie  mieszkańców miast w wodę.

W kontekście zmieniającego się klimatu, dla mieszkańców miast szczególnie istotny jest sektor  zdrowia publicznego. Dzisiaj coraz częściej mówi się o tzw. „chorobach klimatozależnych”, czyli schorzeniach powstających na skutek czynników pogodowych lub przez nie nasilanych czy rozpowszechnianych. Osoby zmagające się z chorobami serca lub układu krążenia powinny szczególnie uważać w czasie fal upałów. Ryzyko zgonu z powodu zawału czy wylewu wzrasta wtedy nawet o 22%. Duże nasłonecznienie wiąże się też z podniesioną zachorowalnością na nowotwory skóry oraz inne choroby wywoływane nadmiarem promieniowania UV.

Zmiany klimatu to proces, który się dzieje i który szczególnie odczuwalny jest w miastach i na obszarach zurbanizowanych. Na aktualnym etapie rozwoju cywilizacyjno-gospodarczego nie jesteśmy w stanie powstrzymać zmian klimatu, ale mając świadomość ich występowania i zagrożeń z nich wynikających, możemy minimalizować ich skutki i lepiej przygotowywać się do obrony przed nimi.